Het geslacht Handekensruiden - Dactylorhiza

De Handekenskruiden (Dactylorhiza) danken hun naam aan hun ondergrondse knollen. Deze lijken op een hand met een aantal vingers.
De kleur van de bloemen varieert van paarsachtig tot lichtroze (vrijwel wit).

Het geslacht van de Handekenskruiden kent een aantal soorten met tal van bastaarden en tussenvormen. Hierdoor en omdat de geleerden er nog niet helemaal uit zijn wie bij wie en waar hoort, is determinatie van de Handekenskruiden een lastige opgave. Literatuur die de verschillende soorten vergelijkt is volop te vinden, maar je raakt al snel verstrikt in een wirwar van lobjes, bladeren, vleugeltjes, stipjes en streepjes, afhankelijk van waar de betreffende auteur de nadruk op legt.

En dus zit je daar - met die orchidee met min of meer paars-roze bloemetjes. Uitgraven mag niet, dus dat van die kenmerkende knollen is al een eerste gok.

Laten we de Basisgids van C.A.J. Kreutz met een sleutel tot 55 in de Benelux voorkomende soorten erbij pakken!
Hebben we inderdaad met een Handekenskruid te maken of is het een soort uit een ander geslacht?

Schutbladen

Een ander kenmerk van de Handekenskruiden, naast die onder de grond verstopte knollen, vormen de bladachtige schutbladen onder de bloemen (bracteeën). Vooral de onderste zijn opvallend langer dan het vruchtbeginsel. Ze steken in min of meerdere mate uit de bloemaar. De bloemstengel zelf heeft geen schutblad.

Het vruchtbeginsel van de orchideebloem is dat onderdeel van de bloem waarvan je in je onwetendheid denkt dat het een bloemsteeltje is. Er zit vaak een draaiing in. Dat is wel een grappig iets: oorspronkelijk bloeiden orchideeën met de lip naar boven gericht. Dit bleek onhandig voor de insecten die op hun kop op de lip moesten landen om bij de honing te kunnen. De evolutie heeft dit gecorrigeerd door het onderstandige vruchtbeginsel een halve slag te draaien - de bloem, die in de knop nog naar boven is gericht - wordt nu bij het openen gedraaid.

Nu we eenmaal op grond van de bracteeën hebben vastgesteld dat we met een Handekenskruid te maken hebben, gaan we naar de volgende stap.

Is de stengel hol of massief?

Dit test je door te proberen de stengel voorzichtig in te drukken.

Tsja... heb je weinig aan als je eenmaal met je foto thuis achter je beeldscherm zit.

Dus gokken we eerst op een massieve stengel.
De keuze beperkt zich dan tot de Bosorchis (Dactylorhiza fuchsii) of de Gevlekte orchis (D. maculata).

Belangrijkste kenmerken van deze 2 orchideeën die ook wel als variëteiten van D.maculata worden gezien

Mocht je tot de conclusie komen dat het deze twee niet zijn, dan resteren de Handekenskruiden met holle stengel.

De zijlobbben van de middenlip zijn teruggeslagen

Vleeskleurige orchis (D. incarnata)

Belangrijkste kenmerken van deze soort zijn de vorm van de onderlip van de bloem en het honingmerk. De zijkanten van de lip zijn vaak teruggebogen. Het honingmerk lijkt daardoor op een richeltje te liggen. Het honingmerk bestaat uit fijne stipjes en lijntjes, begrensd door een fijne, vaak ononderbroken hartvormige lijn.
De lip is even lang als breed, 5-8 mm lang.
De buitenste 2 zijdelings bloembladen staan als juichende armpjes omhoog.

Karakateristiek zijn ook de lichtgroene, glanzende, meestal ongevlekte, lancetvormige en steil naar boven gerichte bladeren. De top van de bladeren is vaak samengeknepen.
Middelste stengelblad vaak de onderste bloemen bereikend, onder het midden het breedst.
Bloemen donkerpaars, roze of zwak geelachtig roze (vleeskleur).
Vegetatieve delen heldergroen.

In de duinen komen kleine, gedrongen vormen van D. incarnata met brede bladeren, roze bloemen en zonder bloeistengel (de bloeiaar begint direct boven het blad) voor.

D. incarnata var lobelii - Vleeskleurige duinorchis)
D. incarnata var dunensis - Deze duinorchis heeft een kleinere, minder robuuste bloeiaar dan var lobelli.
De Steenrode duinorchis (D.incarnata subsp coccinea) onderscheidt zich vooral door de dieprode kleur. Blad relatief lang en ongevlekt. De bloeitijd valt later dan van de eerdergenoemde subsoorten.
De Coccinea wordt vooral op de Britse eilanden gevonden, maar is in 2009 ook in Nederland gevonden.

De zijlobbben van de middenlip zijn niet opvallend teruggeslagen

Brede of Meiorchis (D. majalis)

Orchideeën uit de majalis-groep hebben grotere bloemen dan de incarnata-soorten. De top van het blad is niet altijd samengeknepen. De zijlobben van de middenlip zijn niet teruggeslagen.

• De lip is breder dan lang, 9-14 mm lang.
• Middelste stengelbladen de bloem vaak niet bereikend, in het midden het breedst.
• Bloemen donkerpaars tot licht roodpaars.
• Honingmerk bestaande uit lusvormige, deel onderbroken lijnen en met stipjes, of alleen stipjes.
• Blad gevlekt of ongevlekt.

D. majalis kent een aantal ondersoorten. De bekendste daarvan zijn de Brede orchis en de Rietorchis.

Brede orchis vs Rietorchis

Bloeitijd vroeg in mei tot begin juni	Bloeitijd begin juni tot half juli
de bloeitijden kunnen elkaar echter enigszins overlappen
Vlekken op de bladeren gevuld, vaak rechthoekig	Vlekken op de bladeren ringvormig, open (gevlekte rietorchis) of geen vlekken
Blad breed	Blad lancetvormig, omhoog wijzend
brede, duidelijk drielobbige lip, brede middenlob	drielobbig, middenlob weinig langer dan de zijlobben
honingmerk donkerpaarse stipjes en lusjes	honingmerk in rijen gerangschikte lichtpaarse lijntjes en stippen
buitenste zijdelingse bloembladen wijzen omhoog	buitenste 2 zijdelingse bloembladen staan min of meer horizontaal of wijzen iets omhoog.

• Brede orchis (D. majalis subsp. majalis)
  • het blad staat schuin af, ongeveer in een hoek van 45 graden ten opzichte van de stengel.
  • Het blad is 3-4x zo lang als breed (de onderste en bovenste niet meegerekend).
  • Weinig tot zeer veel vlekken. De vlekken zijn gevuld.
  • De lip heeft vaak een grote middenlob, ongeveer even groot als zijlobben.
  • De bloemkleur is donkerpaars, zelden wit.
  • Bloeit vroeg begin mei - begin juni

-- De buitenste 2 zijdelingse bloembladen staan min of meer horizontaal of wijzen iets omhoog.

• Rietorchis (D. majalis subsp praetermissa)
  • Blad vrij stijf rechtopstaand, hoek kleiner dan 30 graden
  • 4-6x zo lang als breed, 1.5-5 cm breed
  • Het blad is ongevlekt of heeft in de onderste helft ringvormige vlekken en in de bovenste helft kleinere, gevulde vlekken.
  • Lip meestal met brede zijlobben en kleine middenlob.
  • Bloem licht paarsrood of roze.
  • Bloeit van begin juni tot half juli
    • Gevlekte rietorchis (D. majalis subsp praetermissa var junialis)
      • blad met ringvormige vlekken
      • onderlip met duidelijk honingmerk
    • Ongevlekte rietorchis (D. majalis subsp praetermissa var praetermissa)
      • Blad ongevlekt
      • Vooral in rietland

• Veenorchis (D. majalis, subsp. sphagnicola).
  • Blad 1-3 cm breed, stengelbladen ongevlekt.
  • Lip met fijne, donkerroze puntjes, soms ook streepjes.
  • Groeit in hoogveen

• Purperrode orchis (Dactylorhiza purpurella - Northern Marsh Orchid)
  
  De orchidee valt op door de intense warme magenta tot roodpaarse kleur.
  • grootte van 25 tot 45 cm.
  • De stengel is dik en hol, groen van kleur, maar naar de top verlopend naar vaalpaars.
  • De plant heeft 4-8 bladen, ze zijn geelgroen, relatief breed, staan schuin omhoog en hebben soms een paarsachtige rand. Ze staan in 2 rijen aan de stengel en zijn knoopachtig aan de stengel gehecht, waardoor de bladeren dicht op elkaar staan.
  • Het blad heeft over het algemeen geen vlekken. De lagere bladen, die ook het langst zijn, zijn 16 cm lang.
  • De bloeiwijze is compact en dicht. Er zijn meestal zo′n 10-40 bloemen, maar het aantal kan oplopen tot 80.
  • De kleur van de bloemen is donkermagenta tot dieppaars, de keel is bleker. Er komt echter ook een lichtere variant voor, deze heeft soms wat vlekjes aan de bladtop.
  • De bloemen zijn 1,5-2 cm groot. De lip heeft een ′wybertjes′-vorm en donkerder paarse lijnen en vlekken. De vleugels vormen een hoek van 45 graden. De 3 bovenste bloemdekbladen vormen een losse kap over de stempel.
  • De dikke, naar beneden gerichte spoor is korter dan het purper-groene vruchtbeginsel.
  Habitat:
  Deze orchidee is te vinden in vochtige, kalkrijke tot licht zure gebieden, zoals moerasachtig gebied, oevers, klifs, duinvalleien en soms open bosgrond. Op Schiermonnikoog.
  Bloeitijd: Mei tot laat in juli.